ДО ЗМІН У СКЛАДІ ЧЛЕНСЬКОЇ БАЗИ ЧЕХОСЛОВАЦЬКОЇ СОЦІАЛІСТИЧНОЇ ПАРТІЇ В 1948 – 1989 РОКАХ (англійською)
DOI:
https://doi.org/10.24144/2523-4498.2(53).2025.341683Ключові слова:
Чехословацька соціалістична партія, Комуністична партія Чехословаччини, соціалізм, членська база, тоталітаризмАнотація
Чехословацька соціалістична партія (ЧСП) виникла під час політичного перевороту в Чехословаччині в лютому 1948 року як наступниця партії чеських національних соціалістів, витоки якої сягають 1897 року. Тоді вона протистояла інтернаціональній соціал-демократії, а її членську базу поряд із робітниками складали представники середніх верств – ремісники, дрібні підприємці, торговці, службовці, чиновники та інтелігенція. До лютого 1948 року її програмна концепція була спрямована на побудову чеського національного соціалізму. Під цим терміном розумілося створення соціально орієнтованої та демократичної держави шляхом суспільних реформ. Після комуністичного перевороту, коли партії загрожувало зникнення, вона була змушена відмовитися від цієї програмної лінії та, ставши сателітом Комуністичної партії Чехословаччини (КПЧ), так званою «тіньовою партією», долучилася до побудови соціалізму. Трансформація партії, звісно, вплинула на зміну її членської бази. Із масової політичної партії вона перетворилася на так звану вибіркову та малочисельну організацію, чисельність якої визначала правляча компартія через встановлену квоту членства. Основу членства у 1950–60-х роках складали колишні представники націонал-соціалістичної партії, які прийняли не лише її нову програму та роль у політичній системі країни, але й радикальні зміни внутрішньопартійного життя. Щоденна діяльність партії полягала в ідеологічному перевихованні членів у дусі марксизму-ленінізму та відповідно до вказівок КПЧ. Частиною соціалістичного виховання членів було їх обов’язкове залучення до соціалістичного змагання на робочому місці й за місцем проживання. Вони брали на себе так звані соціалістичні зобов’язання, долучалися до бригадної праці в сільському господарстві, збору вторсировини, а також до будівництва об’єктів громадської інфраструктури (дитячі садки, парки, охорона довкілля тощо) — у тих сферах, де державна адміністрація не справлялася зі своєю роллю. Окрім цієї трудової участі в побудові соціалізму, основу внутрішньопартійного життя складала участь у зборах, організація святкувань і заходів, пов’язаних із комуністичними традиціями. Попри порівняно невеликі масштаби, членську базу ЧСП характеризувала відносна стабільність. З роками відбувалося природне оновлення її складу. Керівництво партії насамперед розлучалося зі старшими за віком та пасивними членами, яких поступово замінювали люди прагматичної орієнтації, що прагнули політичної активності, але не бажали вступати до КПЧ. Розвиток членської бази партії (її розширення або зменшення) був тісно пов’язаний зі змінами політичного курсу під час будівництва соціалізму в країні. Люди реагували на те, як виникали або зникали надії на зміну політичного режиму та всієї системи.
Посилання
References
Balík, S., Hloušek, V., Holzer, J., Šedo, J., 2003. Politický systém českých zemí 1848 – 1989, Brno: Masarykova univerzita, 180 s.
Balík, S., Hloušek, V., 2016. The development and transformation of the Czech party system after 1989, Acta Politologica, r. 8, č. 2, s. 103–117.
Blaive, M., 2001. Promarněná příležitost: Československo a rok 1956, Praha: Prostor, 481 s.
Celostátní konference Čs. strany socialistické. Praha říjen 1966, 1967, Praha: ČSS, 72 s.
Dary republice. Prací se projevuje ryzí vlastenectví, 1949, Svobodné slovo, r. 5, č. 89, 15. dubna, s. 3.
IX. sjezd KSČ a úkoly lidově demokratické československé armády. Projevy delegátů na IX. sjezdu a na krajských konferencích KSČ, 1949, Praha: Naše vojsko, 54 s.
Dokumenty 8. celostátní konference ČSS, 1982, Praha: ČSS, s. 52–53.
Fajmon, H., Balík, S., Hloušková, K. (eds.), 2006. Dusivé objetí. Historické a politologické pohledy na spolupráci sociálních demokratů a komunistů, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury, 151 s.
Fiala, P., Foral, J., Konečný, K., Marek, P., Pehr, M., Trapl, M., 2008. Český politický katolicismus 1848 – 2005, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury, 535 s.
Fiala, P., Mareš, M., Pšeja, P., 2001. Formation of the System of Political Parties in the Czech Republic. Studia politiczne, 2001, č. 12, s. 145–162.
Fiala, P., Strmiska, M., 2011. Kontinuita a diskontinuita českých stranicko-politických systémů. Metodologická východiska a dilemata komparativního výzkumu transformace soustav politických stran v českých zemích. Středoevropské politické studie, 2011, č. 1, s. 1–7.
Gebhart, J., Kuklík, J., 2004. Druhá republika 1938 – 1939. Svár demokracie a totality v politickém, společenském a kulturním životě, Praha: Paseka, 2004, 315 s.
Gebhart, J., Kuklík, J., 1992. Pomnichovská krize a vznik Strany národní jednoty, Československý časopis historický r. 90, č. 3, s. 365–393.
Gebhart, J., Kuklík, J., 1993. Strana národní jednoty – strana vládní a vládnoucí, Moderní dějiny r. 1, s. 219–258.
Hanzlík, F., 1997. Únor 1948: výsledek nerovného zápasu, Praha: Prewon, 255 s.
Harna, J., 2005. Česká strana národně sociální. Český národní socialismus, Malíř, J., Marek, P. a kol., Politické strany. Vývoj politických stran a hnutí v českých zemích a Československu 1861 – 2004. 1. Období 1861 – 1938, Brno: Doplněk, s. 395–412, 763–780.
Harna, J., 2000. Český národní socialismus. (Do roku 1938). Marek, P. a kol., Přehled politického stranictví na území českých zemí a Československa v letech 1861 – 1998, Olomouc: Katedra politologie a evropských studií Filozofické fakulty Univerzity Palackého, s. 119–131.
Harna, J., 1978. Kritika ideologie a programu českého národního soocialismu. Praha: Academia, 132 s.
Harna, J., 1998. Politické programy českého národního socialismu 1897 –1948, Praha: Historický ústav, 291 s. Edice politických programů; sv. 1.
Harna, J., 2005. Stranickopolitický systém v Československu v letech 1918 – 1938. Malíř, J., Marek, P. a kol., Politické strany. Vývoj politických stran a hnutí v českých zemích a Československu 1861 – 2004. 1. Období 1861 – 1938, Brno: Doplněk, s. 535–552.
Highmore, B., 2002. The Everyday Life Reader, London: Routledge, s. 4–5.
Holzer, J., 2005. Stranický systém druhé republiky. Malíř, J., Marek, P. a kol., Politické strany. Vývoj politických stran a hnutí v českých zemích a Československu 1861 – 2004. 2. Období 1938 – 2004, Brno: Doplněk, s. 1037–1056.
Jiráskova akce. https://www.ustrcr.cz/uvod/antologie-ideologickych-textu/jiraskovska-akce/ - cit. 12. 5. 2025.
Jůva, V., 1981. Vysoká škola a výchova, Brno: Universita Jana Evangelisty Purkyně, 162 s.
Kalvoda, J., 2022. Sovětizace Československa: příčiny a důsledky. Sv. 1, Kladno: Dílo, 677 s.
Kapitola, L., 1984. Třicet pět let Československé strany socialistické. Zamyšlení nad vznikem, posláním a činností strany, Praha: Československá strana socialistická, 139 s.
Kaplan, K., 1991. Československo v letech 1948 – 1953, 2. Část, Praha: Státní pedagogické nakladatelství, 146 s.
Kaplan, K., 1996. Pět kapitol o únoru, Brno: Doplněk, 557 s.
Kaplan, K., 2012. Národní fronta 1948 – 1960, Praha: Academia, 907 s.
Kocian, J., 2002. Československá strana národně socialistická v letech 1945 – 1948. Organizace, program, politika, Brno: Doplněk, 262 s.
Kocian, J., 2005. Politický systém v letech 1945 – 1948. Malíř, J., Marek, P. a kol., Politické strany. Vývoj politických stran a hnutí v českých zemích a Československu 1861 – 2004. 2. Období 1938 – 2004, Brno: Doplněk, s. 1125–1130.
Kořalka, J., 1996. Češi v habsburské říši a v Evropě 1815 – 1914. Sociálněhistorické souvislosti vytváření novodobého národa a národnostní otázky v českých zemích, Praha: Argo, 1996, 354 s.
Kubec, M., 1950. Organisujme Lánskou akci, Socialistický směr, r. 2, č. 4, 15. února, s. 143.
Kulak - https://www.ustrcr.cz/uvod/citanka-kolektivizace/obrazy-propagandy/pojem-kulak-a-vesnicky-bohac/- cit. 12. 5. 2025.
Machač, B., 1952. Lánská akce – první krok socialistické orientace k povolání, s. 47–60.
file:///C:/Users/notebook/Downloads/Pedag_1952_1-2_05_Lanska-akce_47_60.pdf - cit. 12. 5. 2025.
Malíř, J., 1996. Od spolků k moderním politickým stranám. Vývoj politických stran na Moravě v letech 1848 – 1914, Brno: Filozofická fakulta Masarykovy univerzity, s. 81–224.
Marek, P., 2024a. Ideologically Educational work of Czechoslovak socialists. Probing life within the Czechoslovak Socialist Party between 1948 and 1989, Науковий вісник Ужгородського університету, серія Історія, вип. 2 (51), 2024, s. 73–80.
Marek, P., 2024b. Programmatic documents of the Czechoslovak Socialist Party from 1948 to 1989, Науковий вісник Ужгородського університету, серія Історія, 2024, č. 1 (50), s. 94–102.
Marek, P., 2023. The Establishment of the Czechoslovak Socialist Party in 1948, Науковий вісник Ужгородського університету, серія Історія, 49 (50), вип. 2, s. 78–87.
Mátl, J., 1950. Soutěží a údernictvím k rozvoji výroby, Socialistický směr, r. 2, č. 9, 1. května, s. 341–344.
NA Praha, f. AČSNS, k. 478 – směrnice předsednictva ČSS pro krajské výbory strany, 31. 10. 1956 k přijímání nových členů strany.
NA Praha, f. AČSNS, k. 478 – komentář k rozpravě o členské základně strany na zasedání předsednictva ÚV ČSS, 22. 5. 1957.
NA Praha, f. AČSNS, k. 478 – Organizační struktura a členská základna strany 1948–1955, stav k 1. 1. 1951.
NA Praha, f. ČSNS, k. 478 – zpráva V. Hnilici o členské základně, 12. 7. 1957.
NA Praha, f. AČSNS, k. 478 – zpráva pro jednání předsednictva ČSS, 6. 6. 1957.
NA Praha, f. ČSNS, k. 480 – Zhodnocení činnosti orgánů a organizací ČSS na úseku organizačním za 1. čtvrtletí 1962.
NA Praha, f. AČSNS, k. 602B – 7. celostátní konference ČSS 1977 – ČSS od 6. celostátní konference.
NA Praha, f. AČSNS, k. 603B – 8. celostátní konference ČSS 1982 – Přehled činnosti ČSS od 7. celostátní konference.
NA Praha, f. AČSNS, k. 603A – 9. celostátní konference ČSS 1987 – Přehled činnosti ČSS od 8. do 9. celostátní konference.
NA Praha, f. KSČ – ÚV 1945–1989. Politické byro 1954–1962, aj. 170, schůze politbyra 26. 2. 1957 – Zpráva o činnosti ČSS.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-2, k. 30 – zápis z jednání užšího předsednictva ČSS, 24. 1. 1949.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-2, k. 30 – zápisy ze schůzí užšího předsednictva ČSS, 24. 1. 1949, 21. 3. 1949 a 23. 5. 1949.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-1, k. 30 – dopis ÚAV ČSS poslancům a tajemníkům ČSS, 4. 11. 1948.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-2, k. 30 – zápis ze schůze užšího předsednictva ČSS, 25. 4. 1949.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-2, k. 30 – kopie dopisu generálního tajemníka ČSS M. Klingera generálnímu sekretariátu ÚAV NF v Praze, 14. 1. 1949.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-2, k. 30 – dopis budovatelského odboru ČSS generálnímu sekretariátu ÚAV NF, 14. 1. 1949.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-3, k. 30 – zápisy ze schůzí generálního sekretariátu ČSS, 28. 5. 1951, 11. 6. 1951, 24. 9. 1951, 17. 12. 1951.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-3, k. 30 – zápis ze schůze předsednictva ČSS, 26. 2. 1951.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-3, k. 30 – zápis ze schůze generálního sekretariátu ČSS, 15. 10. 1951.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-6, k. 30 – údernické hnutí v ČSS.
NA Praha, f. E. Šlechta, sig. 40-30-6, k. 30 – Celkové zhodnocení činnosti ČSS, 1950.
NA Praha, f. KSČ – ÚV 1945–1989. Politické byro 1954–1962, aj. 170, schůze politbyra 26. 2. 1957 – Zpráva o činnosti ČSS.
Novák, M., 2021. Pražské jaro 1968. Přerušená revoluce? Praha: Academia, 279 s.
Otáhal, M., 2008. Česká společnost na počátku tzv. normalizace, Pět studií k dějinám české společnosti, Praha: Ústav pro soudobé dějiny AV ČR, v. v. i., s. 10–68.
Paroubek, J., Duchoslav, P., 2011. Stručné dějiny národních socialistů, Praha: Columbus, 134 s.
Pavlíček, V., 1966. Politické strany po Únoru. Příspěvek k problematice Národní fronty, Praha: Svobodné slovo, 322 s.
Pejskar, J., 1993. Od boje (proti KSČ) ke kolaboraci. O činnosti ČSS 1948–1989, Fallbroook – Praha: vlastním nákladem, 94 s.
Pejskar, J., 1987. Pronásledovaní vlastenci. Persekuce československých národních socialistů 1897 – 1980, [New York]: Ústředí čs. strany národně sociální v exilu, 278 s.
Pernes, J., 2008. Krize komunistického režimu v Československu v 50. letech 20. století. Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury, 199 s.
Pernes, J., 1999. Od demokratického socialismu k demokracii. Nekomunistická socialistická opozice v Brně v letech 1968–1972, Brno: Barrister & Principal, 215 s.
Petera, J., 2004. Československá strana socialistická a rok 1968, Historie 2003. Celostátní studentská vědecká konference. Pardubice 4.–5. prosince 2003, Pardubice: univerzita, s. 269–293.
Petrusek, M., 2020. Každodennost. https://encyklopedie.soc.cas.cz/w/Ka%C5%BEdodennost – cit. 14. 5. 2025.
Pětiletka slavnostně vyhlášena, 1948, Svobodné slovo, r. 4, č. 253, 30. října, s. 1.
Povolný, F. (ed.), 1949. Dar republice. Brněnský kraj k IX. sjezdu Komunistické strany Československa, Brno: Rovnost, 157 s.
Sartori, G., 2005. Strany a stranické systémy. Schéma pro analýzu, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury, 467 s.
Sedlák, P., 2013. Každodennost jakožto předmět a koncept dějepisného poznání, Soudobé dějiny, r. 20, č. 1–2, s. 120–157.
Socialismus – odkaz našich dějin. Předseda ČSS ministr prof. dr. inž. Em. Šlechta o významu událostí tohoto roku, 1948, Svobodné slovo, r. 4, č. 285, 8. prosince, s. 1.
Somr, M., 1976. Idea revoluční praxe a socialistická pedagogika, s. 427–435. file:///C:/Users/notebook/Downloads/Pedag_1976_4_04_Idea_427_435.pdf - cit. 10. 5. 2025.
Šlechta, E., 1950. Splníme svou vlasteneckou povinnost. Pracovní závazky a úkoly ČSS, Socialistický směr, r. 2, č. 7, 1. dubna, s. 235–240.
Urban, O., 1982. Česká společnost 1848 – 1918, Praha: Svoboda, 690 s.
Úsilí o zlepšené výkony je národním hnutím, 1949, Svobodné slovo, r. 5, č. 119, 21. května, s. 2.
Veber, V., 2008. Osudové únorové dny 1948, Praha: Nakladatelství Lidové noviny, 426 s.
Zaruski, J., Zückert, M. (eds.), 2013. Münchener Abkommen von 1938 in europäischen Perspektive, München: Oldenbourg, 472 s.
##submission.downloads##
Опубліковано
Як цитувати
Номер
Розділ
Ліцензія
Ця робота ліцензується відповідно до Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Це журнал із відкритим доступом, що означає, що весь вміст є у вільному доступі користувачеві або його установі безкоштовно. Користувачам дозволяється читати, завантажувати, копіювати, розповсюджувати, друкувати, шукати або посилатись на повні тексти статей, або використовувати їх у будь-яких інших законних цілях, не вимагаючи попереднього дозволу видавця чи автора. Це відповідає визначенню BOAI щодо відкритого доступу.
